Reconstructie Het oude Brandpunt (sinds 1959), dat zich ooit kon meten met de beste internationale actualiteitenrubrieken, is nooit meer uit zijn as herrezen en verdwijnt van televisie. Het leidde tot één van de grootste journalistieke reorganisaties in de omroepgeschiedenis. Hoe kon dat gebeuren?

© ANP-KIPPA

Dit artikel verscheen eerder in Villamedia Magazine

Het is 19 oktober 2018 als de Ondernemingsraad van KRO-NCRV het bijltje erbij neergooit en zich akkoord verklaart met het inleveren van bijna een kwart van de journalistieke banen (24 van de 100) bij de omroep, zoals de directie dat besloot. Het is het sluitstuk van jarenlang geworstel met actualiteitenrubriek Brandpunt, dat achterblijft in urgentie en kijkcijfers.

Decennia lang (van 1959 tot 1996) was Brandpunt de meest succesvolle actualiteitenrubriek. Met voor die tijd zeldzaam kritische journalistiek en stevige buitenlandse reportages die ook gretig aftrek vonden bij buitenlandse omroepen. Het waren de anchors Fons de Poel en Aart Zeeman die in 1996 in het tuinhuis van de laatste het idee bedachten om Brandpunt (KRO), Hier en Nu (NCRV) en Televizier (Avro) samen te voegen tot Netwerk – de verzuiling was immers bijna voorbij. Maar in 2010 moest Netwerk ineens toch weer plaatsmaken voor afzonderlijke actualiteitenrubrieken (vanwege het vermeende ‘drie keer de Volkskrant-effect’, dixit Henk Hagoort van de NPO).

Toenmalig KRO-directeur Taco Rijssemus kwam met het idee Brandpunt nieuw leven in te blazen en in 2010 keerde het programma terug op tv, zij het in een andere formule. Er werd niet meer vanuit de studio uitgezonden maar vanaf locatie, met vijf, steeds wisselende verslaggevers die zich als anchors profileerden.

Het programma had een magazine achtige opzet en was ‘een poging tot van alles’, zo kijken enkele betrokkenen – die anoniem willen blijven – erop terug

Het programma had een magazine achtige opzet en was ‘een poging tot van alles’, zo kijken enkele betrokkenen – die anoniem willen blijven – erop terug. Het was een soort ‘Brandpunt-light’ dat vanaf dag één teveel was gefocust op de vorm, waaronder de inhoud ging lijden en de redactie veranderde in een navelstarende club mensen. Wat niet hielp was dat er veel mutaties waren bij de eindredactie en De Poel als centrale presentator (in 2015) het veld moest ruimen nadat hij Jesse Klaver in een item over ABN-AMRO ‘snotneus’ had genoemd, terwijl hij een commerciële klus voor deze bank had gedaan. Daarbovenop zwol de kritiek aan vanuit de NPO op de lage kijkcijfers en het gebrek aan urgentie van de rubriek, vooral na het aantreden van Gijs van Beuzekom als netmanager (NPO 2). Deze wilde dat Brandpunt meer maatschappelijke reuring teweeg zou brengen, zoals Nieuwsuur. Tijdens een bijeenkomst op de redactie (in 2017) sprak hij zich openlijk uit tegen het model met vijf verslaggevers/anchors omdat het niks zou toevoegen, te duur was (één aflevering van Brandpunt kostte in 2015 ongeveer 70.000 euro, red.) en de kijkers niet op vijf wisselende anchors zaten te wachten. In kleinere kring dreigde hij de stekker eruit te trekken als daar geen verandering in kwam.

Vlak nadat KRO-NCRV vorige maand de reorganisatie bekend maakte bleek hoe sterk Van Beuzekoms’ ergernis over het kwakkelende programma was geweest. Onomwonden stelde hij in De Telegraaf (op 12 september) dat de rubriek – die inmiddels tot Brandpunt+ was omgedoopt – zijn doelstellingen niet had gehaald: ‘niet in kijkcijfers, niet in de beoogde doelgroepen en ook niet in impact.’

Brandpunt is na zijn herstart nooit gaan vliegen, erkent een aantal medewerkers. Als oorzaken daarvan worden de fusie (in 2014) tussen KRO en NCRV genoemd – waarbij twee journalistieke redacties met verschillende bloedgroepen werden samengevoegd -, het opheffen van Reporter tv – zonder dat echt duidelijk was wat de redactie van dit programma te doen zou krijgen bij Brandpunt of andere journalistieke programma’s van KRO-NCRV – en de uiteindelijke keuze voor constructieve journalistiek, waarbij de nadruk meer op het brengen van oplossingen werd gelegd dan het in kaart brengen van problemen. Daarnaast wordt het als een gemiste kans gezien dat het succes van Brandpunt online – dat de laatste jaren hoge bezoekersaantallen genereerde – niet werd vertaald naar succes voor de tv-variant.

Brandpunt is na zijn herstart nooit gaan vliegen, erkent een aantal medewerkers

Aanvankelijk werd veel verwacht van Hans Laroes die op 1 juli 2016 door de directie van de omroep werd aangesteld als ad interim hoofdredacteur na het vertrek van Leo Fijen. In januari 2017 presenteerde hij een beleidsplan onder de titel ‘Vertel. Journalistiek 2017 en verder’. Het geïllustreerde, 39 pagina’s tellende boekwerkje staat bol van ambitieuze plannen.

Hij schaart zich achter de door eindredacteur Henk van der Aa ingezette koers om met Brandpunt+ constructieve journalistiek te bedrijven. Maar hij wil meer. De redacties van Brandpunt+, de Monitor en Reporter – dat inmiddels is omgedoopt tot onderzoeksredactie ‘Reporter2021’ en geen eigen programma meer heeft, maar onderzoek doet voor alle journalistieke platforms van de omroep – moeten bij elkaar op één redactievloer gaan zitten om crossmediale uitwisseling te bevorderen. Alleen de redactie van Jinek blijft op locatie werken. De oud-hoofdredacteur van NOS Nieuws wil ‘verkenners’ op pad sturen; journalisten die zonder concrete opdracht enige tijd ‘ergens op een plek in de samenleving’ verblijven. Om daadwerkelijk langer dan in een kort voorgesprek te luisteren naar wat er leeft. ‘En dan gaat het me niet enkel en alleen om het aftappen van boosheid in verwaarloosde wijken. We kunnen ook kijken, waarnemen, luisteren in ziekenhuizen, op scholen, in bedrijven, op de hightech campus, de startup delta in Amsterdam en de voedselbank in Oss’. De waarnemers die hij op pad wil sturen moeten dat niet alleen doen voor hun eigen redactie maar voor de hele journalistiek poot van KRO-NCRV.

De chatbot van Eva Jinek en de toepassing van 360 graden-video laten zien dat dit verder uitgebouwd kan worden naar het vertellen van verhalen via virtual reality

Laroes wil verder een virtueel laboratorium ontwikkelen dat permanent experimenteert. Innovatie moet de kracht worden van ‘ons soort journalistiek’ bij KRO-NCRV. Onder andere de Brandpunt+ site, de chatbot van Eva Jinek en de toepassing van 360 graden-video laten volgens hem zien dat dit succesvol is en verder uitgebouwd kan worden naar onder meer het vertellen van verhalen via virtual reality. Ook pookt hij de redactie – waaraan vlak voor zijn aanreden een aantal datajournalisten is toegevoegd – op tot ‘een tikje digitale ongehoorzaamheid’. Laroes verwijst naar Wikileaks en Bellingcat (met onthullingen over de MH17): ‘kleine collectieven van nerds en hackers, soms met een anarchistische agenda die niet de onze is, maar heel interessant om mee samen te werken daar waar de belangen parallel lopen. De journalistiek mag best wat van de rauwheid van deze hackers en nerds overnemen en hun “drive” om uit te vinden waar onze systemen falen (..).’

De researchredactie wil hij versterken met een meewerkend voorman en er moeten digitale communities komen rondom programma en presentatoren.

Het is een pittige agenda voor met name de Brandpunt+-redactie en de redacteuren van Reporter2021; al in 2015 ondergingen zij een stevige reorganisatie waardoor de redacteuren volgens betrokkenen ‘murw gebeukt’ zijn.

Ook Laroes onderkent in zijn plan dat op de onderzoeksredactie ‘een aantal mensen met de journalistieke ziel onder de arm’ rondloopt. Bij Brandpunt ziet hij zelfs dat de periode voor zijn komst als ‘traumatisch’ is ervaren. Zijn voorstel: cultuurverandering in de vorm van meer risico’s durven nemen en een kritische en open communicatie onderling over alle programma’s. ‘Het in de journalistiek bestaande non-interventiebeginsel (“Als jij niets over mijn programma zegt, dan zeg ik niets over het jouwe”) schaffen we af’. Hij constateert dat er nog een lange weg te gaan is – ‘hoewel dat per redactie verschilt’ – en roept de collega’s op verantwoordelijkheid te nemen en ‘niet in een hoekje te gaan zitten chagrijnen als hen iets niet bevalt’. Hij huurt in 2017 strategisch bureau Greenberry in voor advies over de positionering van Brandpunt. Begin 2018 resulteert dit in de keuze voor constructieve journalistiek.

De ‘verkenners’ zijn er nooit gekomen, de crossmediale samenwerking kwam niet van de grond, de researchredactie is de nek omgedraaid en Brandpunt+ verdwijnt van de buis.

Hoeveel bevlogenheid ook uit het plan lijkt te spreken, er is weinig van terecht gekomen, zo constateert een aantal betrokkenen. De ‘verkenners’ zijn er nooit gekomen, de crossmediale samenwerking kwam niet van de grond, de researchredactie is de nek omgedraaid en Brandpunt+ verdwijnt van de buis. Zij schetsen Laroes als een afstandelijke manager, ‘gehuld in esoterische gewaden’, die zich weinig op de redactie laat zien en vrijwel alles delegeert. ‘Hij leek los gezongen van de dagelijkse gang van zaken. Ik heb Laroes ook nooit kunnen betrappen op een goed idee voor Brandpunt+. Hij heeft op de winkel gepast’, zo typeert één van hen Laroes’ interim-periode.

‘De verhuizing’, zo stelt een ander, ‘bleek in de praktijk nauwelijks effect te hebben. Laroes wilde dat zijn redactievloer een wereldse en journalistieke uitstraling had. Maar het bleek vooral voor de bühne. De redacties bleven eilanden. Op een gegeven moment werd er een piano op de redactievloer gezet om gezelligheid te creëren. Tekenend voor het gebrek aan daadkracht bij de hoofdredactie is dat het instrument niet gebruiksklaar werd gemaakt en nooit is bespeeld door iemand van de redactie.’
Ook blijken er nauwelijks nieuwe journalistiek-informatieve programma’s te zijn gepitcht voor het komende seizoen. De ideeën die Laroes wel naar voren bracht honoreerde de NPO niet.

Op de redactie van het succesvolle en eigentijdse crowdsource-programma De Monitor overheerst het gevoel dat zij onterecht moeten ‘bloeden voor de jarenlange wanprestatie van Brandpunt’. De Monitor presteert goed, maar wordt in de reorganisatie niet gespaard. Sterker, juist daar zitten de meeste flexibele krachten waar de omroep makkelijk van af kan.

Nog verbaasder is de redactie over de recente benoeming van Henk van der Aa tot hoofdredacteur – de eindredacteur van het slechtst draaiende programma bij KRO-NCRV tv wordt beloond met het hoofdredacteurschap, zo is het sentiment. Een aantal had liever eindredacteur René Sommer van De Monitor op die plek gezien – hij is in organisatorisch opzicht sterk en heeft korte lijnen met Van Beuzekom.

‘Misschien had ik achteraf gezien beter Brandpunt meteen moeten laten varen, om samen met de redactie een radicaal ander programma te maken. De kans op overleven was dan voor de journalisten groter geweest’, zegt Laroes, terugkijkend. Hij onderkent ‘niks briljants’ te hebben gepitcht voor komend seizoen. ‘Dat kun je zeggen, maar daar was ook niet veel ruimte voor bij de NPO. De criteria waren onduidelijk, en het was voor mij duidelijk dat de NPO vrij willekeurig beslist over wat ze wel en niet honoreert.’

Hij zegt verder nergens spijt van te hebben. ‘Ik was het niet altijd eens met de besluitvorming rond Brandpunt bij de NPO. Dat heb ik ook gezegd, en misschien is dat me niet in dank afgenomen. Tja, dat is het risico van de interimmer.’

Voor dit verhaal sprak Villamedia noodgedwongen met een groot aantal anonieme bronnen. Netmanager Gijs van Beuzekom (NPO 2) noch de eindredacteuren René Sommer en Henk van der Aa wilden vragen beantwoorden. De laatste verwijst voor vragen naar de directie.